"Хаан" аав "Хатан" ээжээ дурсахуй

Миний  өвөг дээдэс нь цөм л Даарьтан овгийнхон байсан гэдэг. Ах дүүсээрээ айлсан бууцгаадаг. Тэгэхээр нутгийнхан тэднийг Цагаан гэрүүдийнхэн гэж нэрлэдэг байсан болохоор Цагаан гэрийнхэн гэдэг нэр овог мэт санагдах болжээ. Үнэндээ ч түүх сурвалжаас харахад "Гэрүүд" гэдэг овог ч байсан л юм билээ. Наддаа хаан миний хайртай аав Даарьтан овгийн Наранбаярын Бодь бол угийн хар, хэд гурван малаа маллаж, ан агнаж, цахиур буу сайн засварладаг голцуу л тосоор гоож гэж уулгалчилж, цахиур буунд хуй хийж сайрлаж мөнгөөр тоноглох, овоо нь гажсан  бууны овоог засах, оноог нь  тохиуруулах гаж хөлсөө дуслуулж суудаг энэ талаараа нэлээд нэрд гарсан дархан хүн байсан даа. Хуйтай хутга, нугалардаг тонгорог хийдэг, түүнийг нь голцуу анчид авдагсан. Сур элдэж модон тэрэг хийж хүүхэд биднийгээ тэжээдэг байлаа. 


Миний хатан ээж бол Хатгин овгийн Цэвэгжавын Жамъян. Тун их ажилсаг цэвэр нямбай нэгэн байж. Зос тавьсан нэхий дээл өмсөж, монгол хөмөн гутал, сармай нэхий өмд өмсөж, үнэгэн малгай оёж, ширдэг ширэх, сааль сүүгээ боловсруулах, цагаан идээ хийхдээ гарамгай байсныг нутгийн хөгшчүүл хэзээ хойно ч гэсэн дурсан "чи ээжийгээ дуурайсан нямбай цэвэрч хүн болжээ" гэдэгсэн. Ээжийн ах өргөн Гэцэл, цоохор Гонгор, нар ч их цэвэрч. Нагац ах Гонгор түлээ хөрөөдөхдөө адсага дэвсэж, үртэсийг нь газар унагаадаггүй байсныг би өөрөө үзэж л байлаа. 


Аав маань эхлээд арваны, дараа нь дөчний улмаар багийн даргын алба хашдаг болсон. Арваны дөчний гэдэг нь арван айлын дөчин айлын дарга гэсэн үг. Тэгэхээр аав маань төрд зүтгэхдээ хамгийн анхны нэгжээс нь эхэлсэн хэрэг. Энэ нь удирдах ажилд дадлагажихад нэмэртэй байсан төдийгүй нөгөө талаар дэвшүүлэх болсон хүчний шалгуурын арга байсан болов уу гэж боддог. 1932 оны хаврын нэгэн өдөр буутэй хэдэн хүн давхин ирж хонины мах чануулж идээд явахдаа нутгийн Жамцаа дархан, авга ах Цэвээннамжил Баасангийн аав Төөвий нарыг аавын хамт баривчлан морин дээр хүлж, цахиур бууг нь хурааж аваад туугаад явчихаж билээ. Энэ нь нөгөө айхавтар эсэргүүнийхэн-ногоон малгайтнууд байжээ.

Ногоон малгайтнууд аавын дотны найз Гарьдыг 1932 оны 5-р сард хатавчын даваан дээр өвчүүг нь хадаж зүрхийг нь сугалж туг тахиж ганзагалаад Жамцаа дарханы Гичигэнтийн дэнж дээр буудаж алаад Мөрөнгийн төв дээр ирцгээж, цугларсан бүх хүнийг тарган Равжаагийн дуганд оруулан мөргүүлж эхэлжээ. Дуганд орж мөргөгчдөөс нэг ч хүн эргэж гарч ирэхгүй болохоор нь улсын баяр наадамд 1926 онд 9 давж үзүүрлэн өрслан цол хүртсэн нутгийн уугуул иргэн Шагжийн Төмөрбаатар: би нэг ороод юу болоод байгааг нь үзээдхье гээд ортол юу харагдсан гэж санана. Мөргөхөөр орсон хүмүүсийг цохиж алаад шалны доогуур хийгээд байж. Арслан,  бяртай хүн болохоор хатавчинд зогсож байсан хоёр хүнийг мөргөлдүүлэн нэгээр нь бусдыг нь дүүгүүрдэн цохиж олон хүний амийг аварсан гэдэг юм. Одоо ч Мөрөн багийн төвд Тарган Равжаагийн дуган түүхийн гэрч болон байсаар байдаг төдийгүй олон хүний цус шингэсэн шал хананд нь бор толбо шингээстэй нүүгэлтэн харагддаг. Энэ бужигнааны дундуур хэн нэгэн хүн хүлээстэй байсан аавын хүлээсийг нь тайлж өгмөгц нь аав уяатай морьдын гэдсэн доогуур шурган гарч, нутаг Алтаад руугаа уул хад дамжин явж дөрөв хоногийн дараа үүрээр гэртээ ирж, морь хувцсаа сольж, бяслаг өрөм авч Жаргалант суманд байсан Малжийн отрядад очиж элсээд эсэргүү дарах хэрэгт оролцжээ. 
Аавыг баригдаад явмагц ээж бид хоёр гэрийнх эд хогшлыг асганд нууц, гялалзах, шил харшиж дуугарах шаазан зэргийг хагалж хөндий гэрээ авч олноо бараадахаар Алтаадын адгаас Сугад нүүн ирж Дэвээд зусаад Сугийн эхэнд намаржиж, Хүүшид өвөлжиж байтал аав эргэн ирж, хувьсгалын эсэргүүг дарах үйлсэд идвэхи зүтгэлтэй оролцсон гэж цэрэг эмээл, бирдаан буугаар шагнууллаа даа гэж ярьж, манайх гэдэг айл халуун ам бүлээрээ цугларч, амьдрал хэвийн болж билээ. 
Аав маань мал маллаж, Улсын сайн малчдын зөвлөгөөнд оролцож байгаад 1943 онд өөд болсон юм.


Үргэлжлэл...