Удамт ихэс дээдэс минь

Бидний элэнц эцэг Маналжав энэ л сайхан Алтаад нутагтаа төрсөн дүү Манжилжавтайгаа айлсан арав таван малаа маллан амьдарч байжээ. Элэнц эцэг Маналажавынх Наранбаяр гэдэг хүүтэй, дүү Манжилжавынх нь Дамбий, Вандандаш, Цэвээннамжил гэсэн гурван хүүтэй байжээ. Мандалжавын Наранбаяр бол миний аав Бодийн төрсөн эцэг, миний өвөг эцэг байлаа. Миний эмэг ээжийг Өлзийхутаг гэдэг байсан гэнэлээ.

Өвөг эцэг Наранбаярынх миний аав Бодиос гадна Норовсамбуу, Дамчаа, Цэрэв гэсэн хүү, Далайхүү, Хорлоо гэсэн хоёр орхин төрүүлсэн ядуувтар байл байсан гэдэг.
Миний авга ах Норовсамбуу ардын хувьсгал мандсаны дараа ардын Хатанбаатар Магсаржав гуайн цэрэгт элсэн баруун замын байлдаанд оролцон Ховд, Улиастайг чөлөөлөх үйлсэд оролцож явсан гавьяатай. Элэнц эцгийн төрсөн дүү Манжилжавын ууган хүү Дамбий бол нутаг хошуу, даншигийн наадамд олон удаа барилдаж аврага цолтой алдартай бөх байлаа. Бид Дамбий ахыг "Умбуу заан" гэж гуайлдагсан. Умбуу заан их бяртай, олон үхэр адуутай чинээлэг айл байсан бөгөөд тэднийх босоо шовх эвэртэй, их том сарлагийн бор бухтай байлаа. Бух нь одоогийн Жаргалант сумын нутаг Шар хад гэдэг газар тэр хавийн бухнуудтай тошдог байв. Гэтэл нэгэн хавар тэр бор бух нь ганцаараа алга болчихож. Умбуу зааны хүү Жигжид Дэлэг нар явж эрээд явж байтал бух нь эвэртээ нэг том чоно өлгөөд хадруу нисээд үхчихсэн байсныг олжээ. Умбуу заан эвэрэйт чоно өлгөөд үхсэн бухаа бүтнээр нь үүрээд гаднаа ирснийг үзвэл бух нь хөлдүү, чоно нь бараг хатчихсан байж билээ.

Умбуу зааны хашааны үүдэнд нэгэн том чулуу байсныг манай ах дүүсийн Жигжид, Дэлэг, Цэсэд, Чимэдцогзол, Чимэддэгва нарын 10-аад залуучууд зайлуулах гэж бүтэн өдөр оролдоод, хөшүүрэгдээд дийлээгүй орхисныг Умбуу заан маань ганцаараа өргөөд 10-аад метр газар аваачин тавьж байсныг би харж л байв. Уул чулуу одоо ч манай өвөлжөөний буйран дээр Умбуу зааны бяр чадлын дурсгал болон байсаар байдаг юм.

Дамбий аврага, нутгийн нэр нэгт хар Дамбий, янгаа Ламзав гурав аян жинд явха, наймаа худалдаа хйихээр хамтарч их явдагсан. нуг удаа хойд Тэрхийн эхээд очиж үхэр худалдаж авахаар айл хэсч явтал нутгийн нэг манайд эмнэг, хүн мөргөдөг, эвэртэй хөх хайнагийн шар бий. Манай нутагт түүнийг бариад эдэлчих чадалтай хүн алга. Та нар түүнийг барьж авч чадвал ав гэжээ. уул шарыг хар Дамбий нь үхэр дундаас хойд хөлөөс нь шийрдэж авмагц янгаа Ламзав нь эвэрдэн унагаж Дамбий аварга оосорлож баглаад туугаад ирсэн гэдэг. Тэд давсан шар тэрэгтэй яваад ирэх замдаа нэгэн хэсэн айлын гадаа зогсож байтал давстай тэрэг нь жалгаруу онхолджээ. Эднийг хүмүүс их л бяртай хүмүүс гэцгээдэг. Одоо л нэг үзье гээд харж байтал Дамбий аврага нь хөдлөх янзгүй нутгийнхантай хууч хөөрч суусаар байж. Гэтэл хар Дамбий нь давстай тэргээ өргөж гаргаад жалгын эрэг дээр тавьсан гэнэ. Хүмүүс хар Дамбий ийм их бяртай байгаа юм чинь дашигийн аврага Дамбийгийнх нь бяр ямар их бол гэж гайхан магтаж байсан гэж настангууд хуучилдагсан. Аавын төрсөн охин дүүгийн нөхөр манай хүргэн ах Б. Дэндэв гэж ил ёж үнэн үгтэй хүн байлаа. 1940-өөд онд мал өсгөх, өсгөн нэмэгдүүлэх хөдлөшгүй төлөвлөгөө гарч өсгөх малынх нь тоонд тохирсон мах ноос, сүү, тосны төлөвлөгөө өгдөг байв. Байгалийн аюул цас зуд, өвчин эмгэг, чоно зэргээс болж малаа өсгөж чадалгүй төлөвлөгөө тасалж ял шийтгэл хүлээдэг хүн олон байлаа. Тэр үзд улсын бэлтгэл тушаах мал нь заавал 3-аас дээш гарсан насны мал байдаг байв. Шүд нь гарсан эр үхэр, эр хоньтой айлаас шүд нь гараагүй хонь үхрээ 2-3-аар нь барьж өгөөд шүд нь гарсан нэг хонь үхэр сольж авч тушаадаг байж билээ. Манай нутгийн Эсрэгийн аманд зусаж байсан Д. Санжжаваас Ж. Чойжил нэг бүрийг нь хорин мөнгөөр шүд нь гарсан 6 төлөг авч тушааж байсныг хүргэн ах Дэндэв хараад том загас нь жижиг загасаа барьж идээд дуусах нь ээ төр засаг түмэн олноо бодож төлөвлөгөө өгөхөө болихгүй бол хэцүүдлээ шүү гэж хэлж буруутан болж сум багт дуудагдаж байлаа. Гэвч удалгүй энэ явдал давтагдахаа больсон нь засаг төр бодлогоо өөрчилснийх байсан биз. Ямарч л байсан шудрага ардын үгийг анхаардаг л байж дээ.

Хэрвээ та энэ мөрийг уншиж байгаа бол сэтгэгдэл дээр цэг (.) ч болтугай тавиарай.

Үргэлжлэл...